Ταξίδι χωρίς επιστροφή έκαναν πριν 100 χρόνια περισσότεροι από ένα εκατομμύριο Έλληνες πρόσφυγες που εγκατέλειψαν τις πατρογονικές τους εστίες στη Μικρά Ασία, τον Εύξεινο Πόντο και την Ανατολική Θράκη, για να εγκατασταθούν και να αρχίσουν μια καινούργια ζωή στη μητροπολιτική Ελλάδα. Αυτό το κοσμογονικό γεγονός θα αποτελέσει το θέμα του φετινού 9ου Παναρσακειακού Μαθητικού Συνεδρίου, που θα διεξαχθεί στα Αρσάκεια – Τοσίτσεια Σχολεία της Εκάλης από τη Δευτέρα 3 μέχρι και την Τετάρτη 5 Απριλίου 2023. Μεγάλος αριθμός προσφύγων εγκαταστάθηκε στη Θεσσαλονίκη, με αποτέλεσμα η πόλη μας να αποκτήσει -κατά την προσφυή διατύπωση του αλησμόνητου Γιώργου Ιωάννου- το προσωνύμιο «πρωτεύουσα των προσφύγων». Οι μαθητές και μαθήτριες του Αρσακείου Γυμνασίου και Λυκείου Θεσσαλονίκης θα ασχοληθούν με τις διάφορες πτυχές και παραμέτρους αυτής της εγκατάστασης, που διαμόρφωσε τόσο τους ανθρώπους όσο και την ίδια την πόλη της Θεσσαλονίκης, όπως τη ζούμε σήμερα.
Την Παρασκευή 23 Δεκεμβρίου 2022 ο επίκουρος καθηγητής του τμήματος Αρχιτεκτόνων του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Σοφοκλής Κωτσόπουλος, μύησε σε αυτή τη διαδικασία διαμόρφωσης της πόλης τα παιδιά που συμμετέχουν στο 3ο Εργαστήριο με τίτλο «Παρατηρούμε κτήρια, μνημεία, δρόμους 100 χρόνια μετά». Η παρουσίασή του στηρίχτηκε σε τεκμήρια από την πρόσφατη έκθεση «1922-2022: Από τη Μικρά Ασία στη Θεσσαλονίκη, η αναγέννηση της πόλης», που φιλοξενήθηκε στο Μέγαρο Μουσικής Θεσσαλονίκης, με σκοπό να φωτιστούν ερωτήματα όπως: Από ποιες περιοχές ήρθαν οι πρόσφυγες; Σε ποιες περιοχές εγκαταστάθηκαν; Από πού προερχόμαστε τελικά κι εμείς; Η πρώτη ενότητα της παρουσίασης ήταν αφιερωμένη στους τόπους προέλευσης, που από τα ερευνητικά δεδομένα προκύπτει ότι αφορούν πάνω από 500 περιοχές από την Ανατολική Θράκη, τον Πόντο, τη δυτική, τη νότια και την κεντρική Μικρά Ασία.
Οι προσφυγικές οικογένειες κατέφυγαν στη Θεσσαλονίκη μεταφέροντας την ιστορία και τον πολιτισμό των χαμένων πατρίδων. Όταν όμως έφτασαν, τι αντικρύζουν κατά την έλευσή τους στην πόλη; Από μια καθηλωτική φωτογραφία τα παιδιά αναγνωρίζουν το γεγονός που σημάδεψε τη Θεσσαλονίκη στις αρχές του 20ου αιώνα, την πυρκαγιά του 1917. Οι πρόσφυγες κατέφτασαν σε μια πόλη κατεστραμμένη και στεγάζονται σε πρόχειρους καταυλισμούς και σε υφιστάμενες κτηριακές υποδομές, όπως ο ναός της Αχειροποίητου. Όμως ποιοι είναι όλοι αυτοί οι νεοφερμένοι; Ιδιαίτερη εντύπωση έκανε η πληροφορία ότι το ποσοστό του προσφυγικού πληθυσμού που ήταν καταρτισμένο επιστημονικά και εξασκούσε ανάλογα επαγγέλματα (γιατρού, δικηγόρου, μηχανικού) ήταν μεγάλο (3%) σε σχέση με το αντίστοιχο ποσοστό του τοπικού πληθυσμού που ήταν μόλις 0,5%.
Και τώρα τι; Που θα μείνουν όλοι αυτοί οι άνθρωποι; Η εγκατάσταση των προσφύγων -εκτός αυτών που εγκαταστάθηκαν σε περιαστικές ή αγροτικές περιοχές, όπου μεταφέρθηκαν αυτούσια χωριά (π.χ. Νέα Μουδανιά, Νέα Μάλγαρα κ.ά.)- έγινε, σύμφωνα με τα λεγόμενα του καθηγητή Κωτσόπουλου, με δύο τρόπους: είτε σε ανταλλάξιμα ακίνητα που εγκατέλειψαν οικογένειες Οθωμανών κυρίως στην Άνω Πόλη, τα οποία διαμορφώθηκαν εσωτερικά για να φιλοξενήσουν 3,4 μέχρι και 7 οικογένειες, είτε σε προσφυγικούς οικισμούς, όπως στην περιοχή της Τούμπας και της Καλαμαριάς. Οι λύσεις αυτές επηρέασαν καθοριστικά τόσο τη δομή όσο και τη μορφή της πόλης, η οποία, μέσω της έλευσης και της σταδιακής ενσωμάτωσης των προσφύγων, βίωσε μια χωρική και κοινωνική αναγέννηση.
Οι χάρτες, τα τοπωνύμια, το πλούσιο φωτογραφικό υλικό και τα σχέδια με τις τυπολογίες των προσφυγικών κατοικιών κέντρισαν το ενδιαφέρον των παιδιών, τα οποία συμμετείχαν παρατηρώντας λεπτομέρειες, κάνοντας συνδέσεις με τη σύγχρονη πόλη και φυσικά εμπλουτίζοντας τη συζήτηση με εύστοχες ερωτήσεις και προβληματισμούς.
Στο τέλος της συνάντησης, στην οποία παρευρέθηκε και ο Διευθυντής του Γυμνασίου Θανάσης Νευροκοπλής, ακολούθησε ο διαχωρισμός σε επιμέρους ομάδες εργασίας ανάλογα με τα ενδιαφέροντα και τις κλίσεις των παιδιών, με υπεύθυνους καθηγητές τους φιλολόγους Αντωνία Βουλγαράκη και Λεωνίδα Κατσικαρίδη, τον καθηγητή Φυσικής Βασίλη Τεμπερεκίδη και την καθηγήτρια Τεχνολογίας Αθηνά Φουστέρη.
