17 Νοεμβρίου 1973-2020:
47 χρόνια μετά την εξέγερση για τη Δημοκρατία
Αγαπητά μας παιδιά,
Η επέτειος της 17ης Νοεμβρίου μάς καλεί να γιορτάσουμε και να αναστοχαστούμε με αφορμή τα γεγονότα και τα μηνύματα της επετείου της εξέγερσης του Πολυτεχνείου (17 Νοεμβρίου 1973) και της αποκατάστασης της Δημοκρατίας, ύστερα από τη στρατιωτική δικτατορία της 21ης Απριλίου του 1967.
Ι. ΤΟ ΠΡΑΞΙΚΟΠΗΜΑ ΚΑΙ Η ΕΠΤΑΕΤΙΑ ΤΗΣ ΧΟΥΝΤΑΣ
Από τα ξημερώματα της 21ης Απριλίου 1967 καταλύονται δημοκρατικοί θεσμοί, κηρύσσεται στρατιωτικός νόμος και ανακοινώνεται σειρά απαγορεύσεων, οι παραβάτες των οποίων τιμωρούνται με φυλάκιση και βασανιστήρια. Απαγορεύεται πλέον η συνάθροιση ατόμων και η δημοσιοποίηση πληροφοριών χωρίς την έγκριση της υπηρεσίας Λογοκρισίας. Απαγορεύονται τραγούδια, αποσύρονται από τις βιβλιοθήκες της χώρας βιβλία και συγγράμματα «αριστερού» περιεχομένου, όπως και του Αριστοφάνη, του Σοφοκλή, του Σαίξπηρ και άλλων. Απαγορεύονται οι απεργίες, εργαζόμενοι απολύονται λόγω πολιτικών πεποιθήσεων, ενώ δεν επιτρέπεται στους μαθητές να πηγαίνουν σε μπαρ ή στον κινηματογράφο. Απαγορεύεται να φορούν οι κοπέλες μίνι, ενώ χαρακτηρίζονται ύποπτοι για εγκληματικές ενέργειες τα αγόρια με μακριά μαλλιά και οι κοπέλες που φορούν τζιν παντελόνι. Ταυτόχρονα, επιτρέπεται η παραβίαση του ιδιωτικού χώρου από τις αρχές, καθώς και η σύλληψη και φυλάκιση οποιουδήποτε προσώπου επ’ αόριστον.
«Τα βασανιστήρια είναι απαραίτητα για την προστασία του πολιτισμού μας», δήλωνε ένας πραξικοπηματίας της δικτατορίας και, μαζί με την κατάργηση των συνταγματικών ελευθεριών, ο λόγος, η τέχνη, η σκέψη και η δημιουργική ανθρώπινη επικοινωνία “παγώνουν” όσο ο φόβος κυριαρχεί. Την ίδια στιγμή δημιουργούνται προϋποθέσεις για την τουρκική κατοχή του βόρειου τμήματος της Κύπρου το 1974. Πολύ σοφά και με λόγο προφητικό ο νομπελίστας Γεώργιος Σεφέρης επεσήμανε στην περίφημη Δήλωσή του το 1969 από το ραδιόφωνο του BBC στο Λονδίνο, όπου ζούσε αυτοεξόριστος, ότι «ίσως κάποιους δεν τους πολυενδιαφέρει η στέρηση των αξιών του ελεύθερου κόσμου· εμένα, όμως, με τρομάζει το δράμα που παραμονεύει αναπόφευκτο στο τέλος των δικτατορικών καταστάσεων, όπως στις αρχαίες τραγωδίες του Αισχύλου».
ΙΙ. Η ΕΞΕΓΕΡΣΗ ΤΟΥ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟΥ
Όμως, μια χούφτα νέοι φοιτητές μαζί με εργαζόμενους, μαθητές και σπουδαστές, «Πολιορκημένοι» μέσα στο Πολυτεχνείο της Αθήνας, αλλά «Ελεύθεροι» στην ψυχή και στο πνεύμα, αισθάνθηκαν το Χρέος να υψώσουν το ανάστημά τους απέναντι στα όπλα και στη βία του καθεστώτος. Ζητούν ακαδημαϊκές ελευθερίες, πανεπιστημιακό άσυλο, ανακλήσεις καταπιεστικών νόμων, κατάργηση της υποχρεωτικής στρατολόγησης, αύξηση του προϋπολογισμού για την παιδεία, και βροντοφωνάζουν «Κάτω η Χούντα, δεν πάει άλλο!». Απαιτούμε «Ψωμί, Παιδεία, Ελευθερία!». Η απάντηση του καθεστώτος σε αυτά τα αιτήματα ήταν επιβολή ακόμη πιο αυστηρού στρατιωτικού νόμου και καταστολή της εξέγερσης με αποτέλεσμα πολλούς νεκρούς και τραυματίες.
Εδώ Πολυτεχνείο… / Βασίλης Ρώτας
Εδώ Πολυτεχνείο! Εδώ
Πολυτεχνείο! Εδώ καλώ
βοήθεια, πρόφτασε, λαέ,
βοήθεια, πρόφτασε, λαέ,
σκοτώνουν τα παιδιά σου, οϊμέ!
Τα νιάτα που έστησαν εδώ
του Αγώνα τραγικόν χορό
και τραγουδούν τη Λευτεριά,
σου τα σκοτώνουν τα παιδιά.
Της βίας ο δούλος ο μωρός
δουλέμπορος, φονιάς μιαρός,
σκοτώνει, λαέ, τα τέκνα σου,
τ’ αγόρια, τα κορίτσια σου.
Εδώ Πολυτεχνείο! Εδώ
τα νιάτα σέρνουνε χορό.
Της Επιστήμης τα παιδιά
και τραγουδάν τη Λευτεριά.
Εδώ της νιότης ο άξιος νους,
που χτίζει θέατρα, ναούς,
σχεδιάζει ιδέες και μηχανές
και δένει το αύριο με το χτες,
Εδώ Πολυτεχνείο! Εδώ
μέσα στης τέχνης το ιερό
σκοτώνει η βία τα παιδιά
που τραγουδούν τη Λευτεριά.
Εδώ Πολυτεχνείο! Εδώ
γίνεται ανήκουστο κακό!
Της βίας ο δούλος ο μωρός
του Χάρου μαύρος έμπορος,
σφάζει τα τέκνα του λαού.
τη νιότη, την ελπίδα του,
το άνθος του αύριο, τον καρπό
της τέχνης και της γνώσης, ω!
Εδώ Πολυτεχνείου κραυγή
καλούν το Χρέος κι η Τιμή
Λαέ μας, βοήθα τα παιδιά.
Ο αγώνας για τη Λευτεριά.
ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΛΕΥΚΩΜΑ
Η κραυγή των φοιτητών σκορπίστηκε σε όλη την Ελλάδα και ο Λαός συσπειρώθηκε γύρω τους και δυνάμωσε τη φωνή τους, επιταχύνοντας την πτώση της Χούντας, και το θηρίο δεν άντεξε, ξεψύχησε. Η Δημοκρατία επέστρεψε στη χώρα όπου γεννήθηκε. Αν ζούσε ο στρατηγός Μακρυγιάννης, «μαγιά της λευτεριάς» θα αποκαλούσε και τους φοιτητές της εξέγερσης του Πολυτεχνείου, όπως αποκάλεσε για την Επανάσταση του 1821 τους αρματολούς και τους κλέφτες.
Ο γκρεμιστής / Κωστής Παλαμάς [1907]
Ακούστε. Εγώ είμαι ο γκρεμιστής, γιατ’ είμ’ εγώ κι ο χτίστης,
ο διαλεχτός της άρνησης κι ο ακριβογιός της πίστης.
Και θέλει και το γκρέμισμα νου και καρδιά και χέρι.
Στου μίσους τα μεσάνυχτα τρέμει ενός πόθου αστέρι.
Κι αν είμαι της νυχτιάς βλαστός, του χαλασμού πατέρας,
πάντα κοιτάζω προς το φως το απόμακρο της μέρας.
Εγώ ο σεισμός ο αλύπητος, εγώ κι ο ανοιχτομάτης·
του μακρεμένου αγναντευτής, κι ο κλέφτης κι ο απελάτης*·
[…]
Των πρωτογέννητων καιρών η πλάση με τ’ αγρίμια
ξανάρχεται. Καλώς να ’ρθεί. Γκρεμίζω την ασκήμια.
* απελάτης: Γενναίος πολεμιστής, παλληκάρι
ΙΙΙ. Η ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ ΚΑΙ Ο ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΣ ΑΓΩΝΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΗΣ
Η Χούντα έφυγε, λοιπόν, και η Δημοκρατία νίκησε. Το Πολυτεχνείο άφησε στις επόμενες γενιές –και στη δική μας ασφαλώς– την εντολή να συνεχίσουμε τον αγώνα για «Ψωμί, Παιδεία, Ελευθερία». Διότι η Δημοκρατία δεν είναι μόνο μια στιγμή θριάμβου, αλλά μια διαρκής, καθημερινή έγνοια για να την προστατεύουμε, ώστε και αυτή να μπορεί να μας προστατεύει, να τη βελτιώνουμε διαρκώς με τη συμμετοχή μας στις λειτουργίες της, ώστε και αυτή να βελτιώνει την ποιότητα του προσωπικού και κοινωνικού μας βίου. Τελικά, η Δημοκρατία δεν είναι απλώς για μας· η Δημοκρατία είμαστε Εμείς.
Για να αντιληφθούμε, όμως, ποιους στόχους πρέπει να διεκδικήσει και να πετύχει η σημερινή γενιά, ας διαβάσουμε πιο προσεκτικά τις τρεις λέξεις του κεντρικού συνθήματος του Πολυτεχνείου.
[α] «ΨΩΜΙ», η βιοτική μέριμνα. Κάθε Έλληνας έχει δικαίωμα σε μια αξιοπρεπή ζωή. Το επιτάσσει άλλωστε και το Σύνταγμα, που ψήφισε η Βουλή το 1975 (βλ. άρθρο 22), αμέσως μετά την πτώση της δικτατορίας: «Η εργασία αποτελεί δικαίωμα και προστατεύεται από το Κράτος, που μεριμνά για τη δημιουργία συνθηκών απασχόλησης όλων των πολιτών και για την ηθική και υλική εξύψωση του εργαζόμενου αγροτικού και αστικού πληθυσμού.». Το ποσοστό της ανεργίας, συνεπώς, που υπάρχει σήμερα στην Ελλάδα, είναι αντισυνταγματικό! Το Κράτος από τη μεριά του και εμείς από τη μεριά μας πρέπει να αγωνιστούμε για τη μείωση και στη συνέχεια για την εξαφάνιση της ανεργίας. Ταυτόχρονα, και για τη βελτίωση των συνθηκών εργασίας, που διασφαλίζουν σε μεγάλο βαθμό την ποιότητα ζωής των εργαζόμενων Ελλήνων. Η αξιοπρέπεια που μας προσφέρει το ψωμί, είναι η απαραίτητη εκείνη προϋπόθεση για να ικανοποιήσουμε τις πιο βαθιές ανάγκες και επιθυμίες μας.
Το ψωμί / Μίλτος Σαχτούρης
Ένα τεράστιο καρβέλι, μια πελώρια φρατζόλα ζεστό
ψωμί είχε πέσει στο δρόμο από τον ουρανό.
Ένα παιδί με πράσινο κοντό βρακάκι και με μαχαίρι
έκοβε και μοίραζε στον κόσμο γύρω.
Όμως και μια μικρή, ένας μικρός άσπρος άγγελος κι αυτή,
μ’ ένα μαχαίρι έκοβε και μοίραζε
κομμάτια γνήσιο ουρανό.
Κι όλοι τώρα τρέχαν σ’ αυτή, λίγοι πηγαίναν στο ψωμί,
όλοι τρέχανε στο μικρόν άγγελο που μοίραζε ουρανό.
Ας μην το κρύβουμε,
διψάμε για ουρανό!
[β] Και τον ουρανό, που σβήνει τη δίψα του πνεύματος, τον μοιράζει απλόχερα η ΠΑΙΔΕΙΑ. Δεν είναι τυχαίο που ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός -200 σχολεία ίδρυσε- ξήλωνε κάποτε τα κεραμίδια μιας εκκλησίας, για να στεγάσει το σχολείο ενός χωριού, επειδή οι κάτοικοι ήταν απρόθυμοι να συνδράμουν στην αποπεράτωση του σχολείου. «Το σχολείο φωτίζει τον νου και την ψυχή των ανθρώπων», συνήθιζε να λέει. Από τέτοια σχολεία, με φωτισμένους δασκάλους, βγήκαν προφανώς και οι νέοι φοιτητές, που από το Πολυτεχνείο μεταλαμπάδευσαν το φως της Δημοκρατίας σε όλη την Ελλάδα. Τέτοια σχολεία, φυτώρια γνώσης και πραγματικών αξιών, πρέπει να χτίζουμε όσοι ζούμε μέσα σε αυτά, εκπαιδευτικοί, μαθητές και γονείς.
Μικρό παιδί / Στίχοι: Αργύρης Βεργόπουλος Μουσική: Λίνος Κόκοτος
Μικρό παιδί σαν ήμουνα
και πήγαινα σχολείο, μικρό παιδί
στα μάτια είχα τη χαρά
στα χέρια το βιβλίο, μικρό παιδί
Κι όταν η βαρυχειμωνιά
μου πάγωνε τα χέρια
στον ουρανό τα σήκωνα
να ζεσταθούν στ’ αστέρια
Παιδί στα δεκατέσσερα
κλέψανε τη χαρά μου, μικρό παιδί
στα μάτια είχα τη φωτιά
τον ήλιο στη καρδιά μου μικρό παιδί
Μικρό παιδί σαν ήμουνα
και πήγαινα σχολείο μικρό παιδί
το γέλιο είχα συντροφιά
στα χέρια το βιβλίο, μικρό παιδί.
[γ] Τέλος, μπορούμε να καταλάβουμε καλύτερα τι είναι η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ, αν κατανοήσουμε τι συμβαίνει, όταν τη στερούμαστε εξαιτίας κάποιου αντιδημοκρατικού καθεστώτος. Φασισμός, δικτατορία, τυραννία, απολυταρχισμός, ολοκληρωτισμός είναι ο συγκεντρωτισμός της εξουσίας και η αυθαίρετη και ανεξέλεγκτη διαχείρισή της. Τα απολυταρχικά καθεστώτα χαρακτηρίζονται από βία, καταδίωξη των αντιφρονούντων, αυθαίρετες διακρίσεις σε βάρος της ελευθερίας της σκέψης και της ίδιας της ζωής μεγάλων ομάδων ανθρώπων, λαών και εθνών. Αντίπαλος του απολυταρχισμού είναι το διάβασμα, η ανάπτυξη κριτικής σκέψης, αλλά και η διαμόρφωση μιας στάσης ζωής με κοινωνική ευαισθησία και αλληλεγγύη. Γι’ αυτό ακριβώς ο γνωστός φιλόσοφος Χέγκελ έλεγε ότι «η ιστορία διδάσκει ότι οι άνθρωποι δεν διδάσκονται από την ιστορία». Δεν τη διαβάζουν, δεν τη μαθαίνουν ή δεν την μαθαίνουν σωστά. Η Δημοκρατία είναι δύσκολη. Ο πολίτης στη Δημοκρατία δεν επαναπαύεται. Γι’ αυτό λέει και ο ποιητής Ανδρέας Κάλβος «θέλει Αρετή και Τόλμη η Ελευθερία». Το ίδιο και η Δημοκρατία.
IV. ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ ΓΙΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ
- Μπορείτε να φανταστείτε πώς ένιωθαν οι άνθρωποι κατά τη διάρκεια της επταετίας; Με ποια προβλήματα ή διλήμματα ήρθαν αντιμέτωποι;
- Ακούστε το τραγούδι «Όταν σφίγγουν το χέρι» και αναρωτηθείτε: Πώς να ένιωθαν οι άνθρωποι εκείνες τις ημέρες της εξέγερσης του Πολυτεχνείου;
- Ποιο από τα τρία αιτήματα των φοιτητών «ΨΩΜΙ – ΠΑΙΔΕΙΑ – ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ» θεωρείτε ότι είναι πιο σημαντικό για σας; Εξηγήστε το γιατί.
- Παρατηρήστε με προσοχή και περιγράψτε με λεπτομέρεια την εικόνα που βλέπετε. Πώς συνδέεται με την επέτειο του Πολυτεχνείου αλλά και την ποιότητα της Δημοκρατίας που η εξέγερση των φοιτητών διεκδίκησε;
Προετοιμασία και επιμέλεια της γιορτής:
Λεωνίδας Κατσικαρίδης, Μάρθα Πετμεζάρη, Νικολέττα Σατσλή
Εικαστικό εισαγωγικής εικόνας:
Ράλλης Κοψίδης, περιοδικό “Κάνιστρο”, 1974
