Επίσκεψη στα Στρατόπεδα Εξόντωσης Άουσβιτς Ι και Άουσβιτς ΙΙ – Μπιρκενάου

«Εάν αυτό είναι ο Άνθρωπος..»: αυτή την επώδυνη ερώτηση του Πρίμο Λέβι είχαμε στο νου μας τον Ιούλιο, όταν επισκεφθήκαμε το Μουσείο του ναζιστικού στρατοπέδου εξόντωσης Άουσβιτς και το στρατόπεδο Μπίρκενάου.. Ποια είναι τα όρια της απάνθρωπης σκληρότητας, του μίσους; Πού μπορεί να φτάσει ο άνθρωπος και προπαντός γιατί; Τα βλέμματα που ανταλλάσσαμε ήταν ταυτόχρονα φρίκης, έκπληξης και ντροπής, βαθιάς απελπισίας και αγωνίας, μαζί και αιφνίδιας ευθύνης, να σταθούμε ανάχωμα σε μια ακόμα μελλοντική έκρηξη φασιστικού μίσους και ρατσιστικής βίας.

Ο Πρίμο Λέβι, ιταλοεβραίος που επέζησε από το στρατόπεδο Άουσβιτς, στο βιβλίο του «Εάν αυτό είναι ο άνθρωπος» ^[1] σημειώνει: «Τότε, για πρώτη φορά, συνειδητοποιήσαμε ότι η γλώσσα μας δεν έχει τις λέξεις για να εκφράσει αυτή την ύβρι, την εκμηδένιση του ανθρώπου». Άφωνα και τα δικά μας βλέμματα, εντυπώσεις και συναισθήματα, σκέψεις που περισσότερο καταγράφονταν με μιας σε αναρίθμητες λήψεις φωτογραφιών -σε μια προσπάθεια να αποτυπωθεί το ανείπωτο-, αλλά εισχωρούσαν και βαθιά στη συνείδησή όλων μας.

Η επίσκεψη στο Κρατικό Μνημείο – Μουσείο του Άουσβιτς, μια επίσκεψη καθόλου εύκολη, μα βαθιά ανθρώπινη, πολύτιμη και διδακτική, οργανώθηκε από το Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδας σε συνεργασία με τη Γενική Γραμματεία Θρησκευμάτων του Υπουργείου Παιδείας και αποτελούσε την επιβράβευση των μαθητών/τριών που διακρίθηκαν στον 9ο Μαθητικό Διαγωνισμό δημιουργίας ταινίας μικρού μήκους (βίντεο) με θέμα «Το Ολοκαύτωμα και οι Έλληνες Εβραίοι». Το Αρσάκειο Λύκειο συμμετέχει πάντοτε στον διαγωνισμό κι έχει πραγματοποιήσει πολλές φορές την εκπαιδευτική αυτή επίσκεψη. Φέτος διακρίθηκαν τρεις ταινίες των μαθητών/τριών μας και εννέα παιδιά, η Κατερίνα Σαπιρίδου, η Αντριάνα Τρατσέλα και η Μαρίσα Τρατσέλα από την Β΄Λυκείου, η Μακρίνα Σαββουλίδου, η Χριστίνα Χαλκιοπούλου, η Δήμητρα Χασιώτη, η Νίκη Χριστοφορίδου, η Μάρτα Σουπίλα και ο Νίκος Στυλιανού από την Α΄Λυκείου, απέκτησαν το δικαίωμα συμμετοχής. Στις 10 Ιουλίου το απόγευμα, συμμετέχοντας σε μια διασχολική ομάδα 38 μαθητών/τριών από τη Θεσσαλονίκη, τα Γιάννενα και την Καβάλα, η Κατερίνα, η Αντριάνα, η Μαρίσα, η Μακρίνα, η Χριστίνα, η Νίκη, η Μάρτα και ο Νίκος, μαζί με τη φιλόλογο Άννα Σγουρού, έφυγαν για την Κρακοβία, από όπου επέστρεψαν σε λιγότερο από 48 ώρες. Ένα ταξίδι αστραπή που δεν θα ξεχαστεί ποτέ.

Η είσοδος στο χώρο του Μνημείου ήταν ήδη υποβλητική: ονόματα θυμάτων συνόδευαν τα βήματά μας κι η συνείδηση πως βαδίζουμε στον τόπο μαρτυρίου εκατομμυρίων ανθρώπων ήδη δημιουργούσε σφίξιμο και αμηχανία.

Είχαμε την ανέλπιστη τύχη να μας ξεναγήσει σε εξαιρετικά ελληνικά, ζεστά και οικεία, η πολωνή ξεναγός Anna Glownia. Η οικογένεια των παππούδων της ζούσε στο πολωνικό χωριό Oswiecim και η ξενάγησή της, αναλυτική, πλήρης, πρόθυμη να δώσει απαντήσεις (όσες υπήρχαν) στα ερωτήματα των παιδιών, είχε μια προσωπική θέρμη που ενέτεινε τη δική μας συμμετοχή. Την ευχαριστούμε ιδιαίτερα γι΄αυτό..

Ξεκινήσαμε από το Μουσείο του Άουσβιτς Ι, που διατηρεί την ιστορία και τη μνήμη των θυμάτων: προσωπικά αντικείμενα, σημάδια της ζωής που χάθηκε με αδιανόητη βία..

Αναπαραστάσεις της ζωής στο στρατόπεδο εξόντωσης, βαγόνια και τρένα που αποκτούσαν διάσταση μέσα από τις αφηγήσεις της ξεναγού μας

Κτήρια που υπενθυμίζουν τη φρίκη των πειραμάτων που υπέστησαν τα θύματα

Κρεματόρια και θάλαμοι βίαιας εξόντωσης

Στο κτήριο που επιμελήθηκε ως μνημείο το Ισραήλ είδαμε σκηνές από τη χαρούμενη ζωή των Εβραίων πριν την ναζιστική απόφαση της τελικής λύσης, αλλά και τη μεθοδευμένη καλλιέργεια του ρατσιστικού μίσους, τη ρητορική του φασιστικού λόγου.. Είδαμε σχέδια παιδιών που μαθαίνουν όπως κι εμείς τι συνέβη και κλείνουν τα μάτια.. Ξεφυλλίσαμε το βιβλίο με τα εκατομμύρια ονόματα των απάνθρωπα δολοφονημένων..

Στον χώρο του Άουσβιτς ΙΙ – Μπιρκενάου τα υπολείμματα των θαλάμων αερίων και των κρεματορίων, η τεράστια έκταση του στρατοπέδου εξόντωσης κι ο σαδιστικά επιμελημένος σχεδιασμός του, τα συρματοπλέγματα κι οι καμινάδες, δημιουργούσαν σχεδόν τρόμο. Το μνημείο, οι προσευχές και οι ευχή για ένα καλύτερο αύριο, γραμμένες στις γλώσσες των θυμάτων, μάταια προσπαθούσαν να ξορκίσουν τη φρίκη.

Και η μαγεία της φύσης, η «ανθισμένη» γκρίζα λίμνη της στάχτης, φάνταζε οξύμωρη, σχεδόν περίπαιζε την ανθρώπινη θηριωδία. Όπως η Νίκη σχολίασε: Οξύμωρο το γεγονός ότι το μέρος ήταν ανθισμένο, μέσα στη φύση, τον ήλιο και το πράσινο και εμείς περπατούσαμε πάνω στις στάχτες από τα πτώματα όλων αυτών που αδίκως και με βίαιο τρόπο χάθηκαν στο Άουσβιτς…

Σε αυτό το σκηνικό η αφήγηση των απελπισμένων προσπαθειών εξέγερσης των κρατούμενων ή η εναγώνια ταφή σημειώσεων και φιλμ, για να μάθουν κάποτε οι άνθρωποι τι συνέβη, έδωσαν μια τραγική ανθρώπινη διάσταση σε όσα βλέπαμε και μαθαίναμε, καθώς αισθανόμασταν την απελπισία των έγκλειστων, τον απονενοημένο ηρωισμό τους, αλλά και την ανάγκη με κάποιο τρόπο αφενός να διασωθούν η μνήμη κι η ιστορία των θυμάτων κι αφετέρου να διαδοθεί και να τιμωρηθεί η εγκληματική δράση των ναζί.

Η εμπειρία της επίσκεψής μας, πέρα από όλα τα συναισθήματα, γεννά υποσχέσεις -υποσχέσεις που δίνουμε σιωπηλά και σταθερά για σεβασμό στη μνήμη των θυμάτων, σεβασμό έμπρακτο, που μας ωθεί και μας δεσμεύει να σταθούμε εμπόδιο σε κάθε βίαιη ενέργεια, σε κάθε έκφραση φασιστικού ρατσιστικού μίσους, κάθε ευτελισμό της ανθρώπινης ζωής και αξιοπρέπειας.

__________

Τα συναισθήματα κι οι σκέψεις, ο θυμός και η οδύνη, η έκπληξη και η ευθύνη που γέννησε η επίσκεψη αποτυπώνεται στα λόγια των παιδιών: η Χριστίνα ξορκίζει το «σκοτάδι που υπάρχει σε όλους μας», η Μάρτα αγωνιά για τη διάσωση της μνήμης και η Μακρίνα, έκπληκτη με την απάνθρωπη στάση του Ρούντολφ Ες, διοικητή του στρατοπέδου, και της οικογένειάς του που διέμεναν ανενόχλητοι στον «Παράδεισο του Άουσβιτς», αποδίδει λογοτεχνικά τις σκέψεις του έγκλειστου νεαρού κηπουρού της οικογένειας, της κόρης του Ες και καταγράφει και λόγια από την ανατριχιαστική απολογία του Ες.

Η επίσκεψη στο Άουσβιτς αποτελεί ένα μοναδικό μάθημα ιστορίας το οποίο μας ωθεί να αναλογιστούμε τις συνέπειες της αδιαφορίας, της σιωπής αλλά και τους κινδύνους της ανεξέλεγκτης εξουσίας. “Η δουλειά απελευθέρωνει “. Η επιγραφή αυτή μας καλωσόρισε στον χώρο όπου εκατομμύρια άνθρωποι εξοντωθηκαν εξαιτίας της ναζιστικής κτηνωδίας. Τα απομεινάρια του στρατοπέδου, οι θάλαμοι αερίων, τα κρεματορια και τα προσωπικά αντικείμενα των θυμάτων, όλα λειτουργούν ως στοιχειωμένες υπενθυμίσεις της τεράστιας ταλαιπωρίας που υπέστησαν εκατομμύρια άνθρωποι. Η ξενάγηση δεν μπορεί σε καμία περίπτωση να χαρακτηριστεί εύκολη και ευχάριστη. Παρόλα αυτά πιστεύω πως οι εικόνες, οι μαρτυρίες και οι πληροφορίες που αφομοιώσαμε θα μείνουν  χαραγμένες βαθιά στην μνήμη υπενθυμίζοντάς μας το σκοτάδι που υπάρχει σε όλους μας. [Χριστίνα]

Πριν λίγες μέρες είχα την ευκαιρία να επισκεφτώ το μουσείο του Άουσβιτς και το στρατόπεδο  Μπίρκεναου στη Κρακοβία χάρη στην ευκαιρία που μου έδωσε το σχολείο μου να συμμετέχω μαζί με συμμαθητές μου και τη ταινία μικρού μήκους που δημιουργήσαμε όσον αφορά το ολοκαύτωμα, μία μοναδική εμπειρία που σίγουρα δεν θα ξεχάσω ποτέ. Πρώτα επισκεφθήκαμε το Άουσβιτς 1 στο οποίο είδαμε από κοντά αντικείμενα των θυμάτων, αλλά και τους θαλάμους αερίων και τα κρεματόρια όπου χάθηκαν, μέρη όπου προκαλούσαν πόνο με τις εικόνες και τις ιστορίες όπου έκρυβαν από πίσω. Στη συνέχεια πήγαμε στο στρατόπεδο Μπίρκεναου, το μεγαλύτερο στρατόπεδο εξόντωσης αυτής της τραγικής ιστορίας, ένα μέρος μέσα στη φύση και τα δέντρα το οποίο αποτελεί το κέντρο αυτού του εγκλήματος.

Τελειώνοντας με τη ξενάγηση μας το απόγευμα ένιωθα αναμφίβολα ένα βάρος μέσα μου από τον πόνο και τη στεναχώρια για όλους αυτούς τους αθώους ανθρώπουσ που αναγκάστηκαν να ζήσουν υπό τις τραγικές αυτές συνθήκες και εν τέλει το μεγαλύτερο μέρος από αυτούς να χάσουν τη ζωή τους. Η ιστορία αυτή δεν πρέπει να ξεχαστεί, ούτε τα ονόματα αυτών των εκατομμυρίων ανθρώπων που αποχαιρέτησαν τη ζωή τους και τις οικογένειές τους με αυτό το βάναυσο τρόπο. [Μάρτα]

Αποσπάσματα από τις δραματοποιημένες σκηνές που δημιουργεί η Μακρίνα, μαζί με σημεία από την καταγεγραμμένη απολογία του Ες:

Το παιδί για το γκαζόν

Πρέπει να ευχαριστώ τον θεό. Μέρος των καθηκόντων μου είναι να κουρεύω το γκαζόν σε εκείνο το τεράστιο γκριζωπό σπίτι, του διοικητή και της γυναίκας του.
Είναι το πρώτο πράγμα που κάνω το πρωί, χαράματα για την ακρίβεια. Είναι σκοτεινά και έτσι κανείς δεν βλέπει πως σέρνω τα βήματά μου, ούτε διακρίνεται η χλωμάδα, τα γδαρσίματα, οι πληγές. Ναι- αναγκάζομαι να περπατώ στητός και έτσι πως μοιάζει η σιλουέτα μου στο σκοτάδι ίσως φαίνομαι και ακμαίος.
Εξ άλλου όταν πατάω εκεί, σαν να ξεχνάω κάπως τον πόνο. Το σπίτι μου φέρνει στο νου τις αναμνήσεις των παιδικών μου χρόνων και νιώθω πως το τέλος μου πλησιάζει. Έτσι δεν γίνεται και με τους μελλοθάνατους που θυμούνται τις πιο ευτυχισμένες τους στιγμές τη στιγμή μου ο Χάρος τους παραστέκεται;
Ο ρεμβασμός μου διακόπτεται όταν καμιά φορά φτάνουν από τα ανοιχτά παράθυρα μυρωδιές φαγητού. Τότε το μίσος επανέρχεται. Η φιγούρα της μάνας μου με τα πελώρια αμυγδαλωτά της μάτια χάνεται. Και εύχομαι να πεθάνω το συντομότερο.

Heidetraud (η δεύτερη κόρη)
Την ώρα του φαγητού ονειρεύομαι ότι είμαι έξω και παίζω με άλλα παιδιά. Κάποιες φορές αυτό το όνειρο το βλέπω και στον ύπνο μου.  Έτυχε μάλιστα να ξυπνήσω τη νύχτα- ή μήπως ήταν χάραμα;- και να ανοίξω το παράθυρο για να πάρω αέρα. Τότε ήταν που τον είδα. Κάθονταν στο πεζούλι της αλτάνας και σκάλιζε τα λουλούδια του κήπου. Ψηλός και λιγνός σαν τηλεγραφόξυλο έμοιαζε με εκείνα τα τρομακτικά ξωτικά, ζωγραφισμένα στα εικονογραφημένα βιβλία μου. Όταν το λυκαυγές φώτισε φευγαλέα τα χαρακτηριστικά του προσώπου του -ω- ήταν φρίκη. Κάτω από τα μάτια του οι μαύροι κύκλοι φαινόνταν σαν σακούλες. Τα μάγουλά του ήταν ρουφηγμένα, τα χείλη του ξεραμένα! Πόσο δίκιο είχε ο μπαμπάς όταν μου είπε πως ο λαός του Ιακώβ αποτελείται από παρασιτικά τέρατα! Καλά έκανε ο Κλάους που τον χτύπησε εκείνον τον λωποδύτη με τη ζώνη, μολονότι τον μάλωσε η μαμά! Έτσι έμοιαζε και ο Εβραίος στην αφίσα κολλημένη δίπλα στο παλιό μας σπίτι!

Ρούντολφ Ες (από τη δίκη της Νυρεμβέργης)
Μία ακόμα βελτίωση που κάναμε σε σχέση με την Τρεμπλίνκα ήταν ότι ενώ στην Τρεμπλίνκα τα θύματα σχεδόν πάντα ήξεραν ότι επρόκειτο να εκτελεστούν, στο Άουσβιτς καταφέρναμε να τους ξεγελάσουμε και νόμιζαν ότι πάνε για καθαρισμό (συνήθως από ψείρες). […]
Από τεχνική άποψη δεν ήταν και τόσο δύσκολο – δεν θα ήταν δύσκολο να εξολοθρεύσουμε ακόμα περισσότερους… Η θανάτωση έπαιρνε τον λιγότερο χρόνο, και μπορούσες να σκοτώσεις 2.000 ανθρώπους σε μισή ώρα, αλλά ήταν το κάψιμο που έπαιρνε την περισσότερη ώρα. Η θανάτωση ήταν εύκολη και δεν χρειάζονταν καν φρουροί για να τους πάνε στους θαλάμους αερίων, καθώς νόμιζαν ότι πήγαιναν για ντους, όπου αντί για νερό τους ρίχναμε δηλητηριώδη αέρια. Η όλη ιστορία γινόταν πολύ γρήγορα.[…]
Όταν κατηγορήθηκε ότι δολοφόνησε τριάμισι εκατομμύρια ανθρώπους:
Όχι, ήταν μόνο δυόμισι εκατομμύρια. Οι υπόλοιποι πέθαναν από αρρώστιες και ασιτία.

____________________________
^[1] Πρίμο Λέβι, Εάν αυτό είναι ο άνθρωπος [1947], ελληνική έκδοση Άγρα, 1997